σπόγγοι

Τα σφουγγάρια. Τύπος ασπόνδυλων με οργάνωση τόσο απλή, ώστε μερικοί ζωολόγοι τον περιλαμβάνουν σ’ ένα ειδικό υποβασίλειο των παραζώων, ενδιάμεσο μεταξύ των πρωτόζωων και των μετάζωων. Σχηματικά το σώμα των σ., που λέγονται και ποροφόρα, είναι ασκοειδές, μ’ ένα κύριο άνοιγμα, που λέγεται στομάτιο, το οποίο εισάγει στη γαστρική κοιλότητα. Τα τοιχώματα του σώματος αποτελούνται από ένα εξωτερικό φυλλίδιο και από ένα εσωτερικό ή κοιλιακό, μεταξύ των οποίων παρεμβάλλεται το μεσέγχυμα, που αποτελείται από ζελατινώδη μάζα. Στα τοιχώματα υπάρχουν πολυάριθμα μικρά ανοίγματα, που λέγονται αναπνευστικοί πόροι, από τους οποίους μπαίνει το νερό, που βγαίνει ύστερα από το στόμιο· το υδάτινο αυτό ρεύμα προκαλείται από τις κινήσεις του μαστίγιου ιδιαίτερων κυττάρων, που λέγονται χοανοκύτταρα. Οι σ. παρουσιάζουν τρεις θεμελιώδεις τύπους οργάνωσης: ο πιο απλός, που λέγεται ασκός (ascon), μπορεί να αναχθεί στη μορφή που περιγράψαμε, στην οποία τα χοανοκύτταρα καλύπτουν τη γαστρική κοιλότητα. Στο δεύτερο τύπο, που λέγεται σύκον (sycon) και είναι κοινός σε διάφορους ασβεστούχους στα χοανοκύτταρα βρίσκονται σε πλευρικές κολπώσεις της κοιλότητας αυτής. Στον τύπο λευκόν (leucon), που απαντάται σε άλλους ασβεστούχους σ. και στους πυριτικούς ή κεράτινους σ., τα χοανοκύτταρα βρίσκονται σε ειδικούς «μαστιγοφόρους θαλάμους», οι οποίοι περιλαμβάνονται στο πάχος του μεσεγχύματος. Οι σ. στερούνται διαφοροποιητικών οργάνων, αλλά διαθέτουν διαφορετικά κύτταρα, που έχουν καθορισμένες λειτουργίες. Η λήψη της τροφής γίνεται από τα χοανοκύτταρα που μεταναστεύουν στο μεσέγχυμα, τα οποία λέγονται αμοιβοκύτταρα. Στο μεσέγχυμα βρίσκονται εξάλλου οι σκληροβλάστες, που παράγουν σκελετικά στοιχεία, τα οποία λέγονται ίνες ή σκληρίτες, πυριτικής, ασβεστώδους ή κεράτινης φύσης με διάφορα σχήματα και διαστάσεις. Η χημική σύνθεση των ινών που σχηματίζουν μια διακλάδωση λίγο πολύ σκληρή είναι σημαντική για την ταξινόμηση των Ποροφόρων. Οι σ. ζουν αποκλειστικά στο νερό. Κατά το μεγαλύτερο μέρος είναι διαδομένοι στις τροπικές θάλασσες, αλλά υπάρχουν επίσης είδη των γλυκών υδάτων. Κατά το ενήλικο στάδιο όλοι σχεδόν προσκολλούνται στις πέτρες του βυθού ή σε άλλα υποβρύχια σώματα. Μερικοί ζουν με συμβίωση με καθορισμένα ζώα. Οι σ. τρέφονται με οργανικά μόρια, που συγκεντρώνονται με το νερό στη γαστρική κοιλότητα. Η αναπαραγωγή γίνεται κατά δύο τρόπους: αγαμικά με εξωτερική εκβλάστηση ή γαμικά. Στην πρώτη περίπτωση, αν τα άτομα παραμένουν ενωμένα σχηματίζεται ένα αποικιακό συγκρότημα, μερικές φορές αξιοσημείωτων διαστάσεων, αλλιώς υπάρχουν απομονωμένες μορφές. Σε μερικά είδη, προπάντων του γλυκού νερού, σχηματίζονται εσωτερικοί οφθλαμοί, που λέγονται βλαστίδια. Η γενετήσια αναπαραγωγή γίνεται από σπερματικά κύτταρα ή γαμέτες, διάσπαρτους στο μεσέγχυμα που δε δημιουργούν γονάδες. Οι σ. έχουν ξεχωριστά φύλλα, μερικοί όμως είναι ερμαφρόδιτοι, με ενηλικίωση των γαμετών των δύο φύλων σε διαφορετικές εποχές. Η γονιμοποίηση γίνεται μέσα στη ζελατινώδη μάζα και οι προνύμφες, που είναι ήδη ικανές να διάγουν ελεύθερη ζωή, εξέρχονται μέσω του στοματίου από τη γαστρική κοιλότητα, περιπλανιούνται στα νερά για ένα ορισμένο χρονικό διάστημα και ύστερα στερεώνονται στο βυθό. Οι σ. γενικά δεν έχουν θεαματικό χρωματισμό, μερικοί όμως παρουσιάζουν ζωηρά χρώματα, όπως κόκκινο, πορτοκαλί και μωβ. Είναι προικισμένοι σε μεγάλο βαθμό με την ικανότητα αναγέννησης η οποία αποτελεί χαρακτηριστική ιδιότητα, που λέγεται αναδιοργάνωση και τους επιτρέπει να αντικαταστήσουν το σώμα έστω κι αν έχει υποστεί αλλοιώσεις. Ανάλογα με τη φύση του σκελετού τους, οι σημερινοί σ. ταξινομούνται στις τρεις ακόλουθες ομοταξίες: α) ασβεστούχοι σ. ή ασβεστόσπογγοι: σ’ αυτή ανήκουν είδη οργανωμένα στους τρεις τύπους ασκός, σύκον και λευκόν· ο σκελετός τους αποτελείται από μεμονωμένες ασβεστώδεις ίνες, είναι γενικά ενωμένοι σε αποικίες μέτριου μεγέθους και ζουν σε λίγο βαθιά θαλάσσια νερά· β) υαλόσπογγοι ή εξακτινελλίδες ή υαλώδεις σ.: έχουν πυριτικό σκελετό, είναι οργανωμένοι, μόνο στον τύπο λευκόν και αποτελούν συνήθως αποικίες κυλινδρικού σχήματος ή σχήματος υδρίας- ζουν προπάντων στις τροπικές θάλασσες σε βάθος 3000-5000 μ.· γ) δημόσπογγοι: είναι οργανωμένοι στον τύπο λευκό και έχουν πυριτικούς σκληρίτες ή ίνες σπογγίνης, ή ταυτόχρονα στοιχεία και των δύο τύπων· η ομοταξία αυτή, πολύ πιο πλούσια και πολύπλοκη από τις τρεις προηγούμενες, περιλαμβάνει 3 υφομοταξίες, η μια από τις οποίες αποτελείται από κεράτινους σ. ή κερατόσπογγος, προικισμένους αποκλειστικά με ίνες σπογγίννης. Χάρη στην κατασκευή του σκελετού τους, οι τελευταίοι αυτοί σ. χρησιμοποιούνται για καθαριότητα: δύο είδη του γένους ευσπογγία, περιζήτητα για την απαλότητά τους, χρησιμοποιούνται για την υγιεινή του ανθρώπου, ενώ η ιπποσπογγία ή ίππειος (hippospongia equina), με σκελετό λιγότερο απαλό, χρησιμοποιείται γενικά για το πλύσιμο αλόγων. Οι κεράτινοι σ., που συλλέγονται, εκτός από τα άλλα μέρη, κατά μήκος των ακτών της Μεσογείου, της θάλασσας των Αντιλλών και του Κόλπου του Μεξικού, αμέσως μόλις αλιευθούν μουσκεύονται για να εξαφανιστούν οι μαλακοί ιστοί· ύστερα το υφάδι σπογγίνης υποβάλλεται σε επανειλημμένες πλύσεις με λευκαντικές ουσίες. Η καταγωγή των σ. είναι αρχαιότατη: πραγματικά, ίνες πυριτικών σ. βρίσκονται ακόμα και στα αποθέματα του κάμβριου, ο σχηματισμός των οποίων χρονολογείται από 500 - 400 εκατομμύρια χρόνια. Οι ασβεστόσπογγοι εμφανίστηκαν αργότερα, στο δεβόνιο και στο λιθανθρακοφόρο, δηλαδή στο δεύτερο μισό του παλαιοζωικού. Η μεγαλύτερη ανάπτυξή τους διαπιστώθηκε κατά το μεσοζωικό αιώνα. Σπόγγοι Oscarella Lobularis. Συβερίτης (suberites), στον οποίο είναι μισοκρυμμένο ένα καρκινοειδές, που χρησιμοποιεί το σφουγγάρι για να εξαπατά τους εχθρούς του. Αξινέλλη η αιγόκερη (axinella damicornis), είδος πυριτικού σπόγγου της οικογένειας των Αξινελλιδών.